تبار‌شناسی سازهای کوبه‌ای
مقدمه
در تبار‌شناسی سازهای کوبه‌ای، پرکاشن‌ها یا سازهای کوبه‌ای، خانواده‌ای از آلات و ادوات موسیقی هستند که توسط کوبیدن با دست یا چوب، ساییدن، خراشیدن، تکان دادن و … ، نواخته می‌شوند و نقش بسیار مهمی در تولید ریتم دارند. این شاخه از آلات موسیقی که از بدوی‌ترین و کهن‌ترین دستاوردهای هنری بشر می‌باشد را، سازهای ضربی نیز می‌نامند. سازهای کوبه‌ای به‌خاطر ساختمان ساده‌ای که اقلب دارند، در تمدن‌های باستانی خیلی زود ساخته و نواخته شده‌اند.
واژه‌ی انگلیسی پرکاشن از ریشه‌ی “پرکاس” به معنای کوبیدن است و عموما برای سازهای کوبه‌ای استفاده می‌شود که با تماس مستقیم دست نواخته می‌شوند. در عین حال واژه‌ی درام به معنای طبل می‌باشد که مقصود از طبل به طور معمول،سازهای ضربی‌ای هستند که با چوب می‌نوازند.
در مورد طبقه‌بندی سازهای کوبه‌ای معیارهای متفاوتی وجود دارد. به‌طور مثال طبقه‌بندی بر مبنای عامل تولید کننده‌ی صدا یکی از انواع دسته‌بندی سازهاست. بر‌این اساس می‌توانیم سازهای کوبه‌ای را به دو دسته‌ی پوست‌صدا و خود‌صدا تقسیم کنیم. در حالتی دیگر سازهای کوبه‌ای را به دو دسته‌ی سازهای با کوک معین و سازهای بدون کوک معین تقسیم‌بندی می‌کنند. سازهای کوبه‌ای با کوک معین قابلیت اجرای ملودی دارند و در موسیقی کلاسیک غربی از جایگاه مهمی برخوردار هستند. مانند: ویبرافون، زیلوفون، ماریمبا، گلوکن اشپیل، تیمپانی و … . انواع دیگری از طبقه‌بندی سازهای کوبه‌ای نیز رایج است که شامل دسته‌بندی بر اساس ساختمان ساز و دسته‌بندی بر مبنای نواختن با دست (هند پرکاشن) یا چوب (درامز) است.
چهارچوب نظری مقاله‌ی حاضر
سازهای پوست صدا یا ممبرونوفن :
این گروه از سازها را ویکتور مائیون پژوهشگر موسیقی، در تبار‌شناسی سازهای کوبه‌ای ، ممبرانوفون نامیده است. واژه “ممبراین” به معنی پوسته یا غشا است و منظور سازهایی هستند که صدا در آنها از طریق ارتعاش پوست ایجاد می‌شود. ممبرونوفن‌ها دارای تقسیم‌بندی‌های جداگانه‌ای از نظر ساختمان ظاهری هستند که در ادامه به شرح آن می‌پردازیم.
سازهای خود صدا یا ایدیوفون :
این گروه از سازهای کوبه‌ای فاقد پوست می‌باشند و جنس آنها و ساختشان جوری است که تولید کننده‌ی صوت و ارتعاش است. مانند ساز کاخن که جعبه‌ای تو خالی و چوبی می‌باشد که با دست و براش نواخته می‌شود یا ساز هنگدرام که از فلز ساخته شده است. انواع سنج، ناقوس، گانگ، زنگ و زنگوله نیز از این خانواده هستند. و همچنین سازهایی از جنس سفال مانند انواع کوزه، گاتام و اودو که ریشه در تمدن های کهن دارند.
1-سازهای کوبه‌ای قاب دار یا فریم درام‌ها
فریم درام‌ها یا پوست صداهای طوق‌دار شاخه‌ای از سازهای کوبه‌ای مناطق مختلف دنیا هستند که در تبار‌شناسی سازهای کوبه‌ای اکثرا دارای ریشه‌ی باستانی می‌باشند. این خانواده از سازها عموما از یک قاب چوبی خمیده شده تشکیل می‌شوند که بر یک طرف آن پوستی طبیعی یا مصنوعی کشیده شده است و در داخل یا اطراف آن برای تاثیر بیشتر ممکن است از حلقه یا زنجیر فلزی و یا سنج و زنگوله‌های کوچک و حتی سیم یا فنر استفاده شود.
در این سازها ضخامت طوق نسبت به قطر دایره باید کمتر باشد تا آنرا عضوی از خانواده‌ی فریم درام‌ها بدانیم. دایره و دف دو عضو ایرانی تبار از این خانواده هستند. البته استثنا هم وجود دارد و در بعضی مناطق فریم درام‌های چهار گوش یا با قاب هشت ضلعی دیده می‌شود برای مثال ” آدوف ” سازی چهارگوش در کشور پرتغال است و همچنین در ایران نوعی دف چهارگوش به نام ” چوغرو ” وجود دارد که مربوط به استان کرمان است.
البته در نقوش قدیمی ایرانی دایره‌ها و دف‌هایی به صورت هشت ضلعی یا بیشتر نیز دیده شده‌اند ولی از آنجایی‌که انواع دایره دارای ساختمان نسبتا ساده‌ای هستند، در اکثر تمدن‌ها نمونه‌ای از آن وجود دارد. برای مثال می‌توانیم به نام‌هایی از قبیل : قاوال (دایره ی آذربایجان)، بندیر (ترکیه و کشورهای عربی )، ریک یا رق (کشورهای عربی )، طار(شمال آفریقا و کشورهای عربی و جنوب ایران)، تمبورین (اروپا)، تامبورلو(ایتالیا)، بودران (ایرلند)، پاندیرو(برزیل)، کانجیرا(هندوستان)، ربانا(مالزی) و… اشاره کرد.
2-سازهای کوبه‌ای استوانه‌ای یا سیلندرال درام‌ها
سیلندرال درام‌ها یا پوست صداهای استوانه‌ای شاخه‌ای دیگر از سازهای کوبه‌ای می‌باشند. بسیاری از این سازها به واسطه‌ی کشیدن پوستی بر یه تنه‌ی درخت تو خالی ابداع شده‌اند و به مرور تکامل یافته‌اند. طبل‌های استوانه‌ای را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد.
2-1- طبل‌های یک طرفه :
این سازها عموما از استوانه‌ای تشکیل شده‌اند که بر یک طرف آنها پوستی طبیعی یا مصنوعی کشیده شده است و ممکن است با دست یا چوب نواخته شوند. مانند سازهای آشیکو در آفریقا
2-2-طبل‌های دوطرفه :
این سازها عموما از استوانه‌ای تشکیل شده‌اند که بر هر دو طرف آنها پوستی طبیعی یا مصنوعی کشیده شده است و ممکن است با دست یا چوب نواخته شوند مانند انواع دهل که در سراسر ایران وجود دارد. تکنیک و شیوه‌ی نواختن در طبل‌های دوطرفه متفاوت است. برای مثال نقاره‌ی آذربایجان (ناغارا) پوست صدایی دو طرفه می‌باشد که با دست می‌نوازند و دمام در بوشهر نوعی طبل دوطرفه است که یک سمت آن با دست و سمتی دیگر با چوب نواخته می‌شود. از دیگر سازهای استوانه‌ای دوطرفه می‌توان به : کسر و پیپه (استان هرمزگان)، دهلک (سیستان و بلوچستان )، دکر، تیمبوک، جوره و… اشاره کرد.
2-3- طبل‌های دوطرفه با پوست مضاعف:
در بعضی مناطق به سازهای کوبه‌ای استوانه‌ای شکلی برمی‌خوریم که بیش از دو پوست در ساختمان آنها استفاده شده است مانند طبل زلزله که در استان یزد وجود دارد این سازها دارای سه دهنه می‌باشند که روی آن پوست کشیده شده است و حتی در مواردی تا شش پوست نیز از این ساز مشاهده شده است.
3-سازهای کوبه‌ای جامی شکل یا گابلت درام‌ها:
در تبار‌شناسی سازهای کوبه‌ای گونه‌ای بسیار رایج از سازهای کوبه‌ای هستند که دارای بدنه‌ای جامی شکل می‌باشند و بر دهانه‌ی بزرگتر آن پوست کشیده می‌شود. تنبک ایرانی یکی از پوست صداهای جامی شکل است. در غرب آفریقا ساز جیمبه یکی از قدیمی‌ترین طبل‌های جامی شکل جهان است و همچنین ساز داربوکا در کشورهای عربی و ترکیه عضوی دیگر از این خانواده به حساب می‌آیند. از دیگر سازهای این خانواده می‌توان به ضرب زورخانه، کاسوره، ضرب بوشهری و… اشاره کرد.
4-سازهای کوبه‌ای کاسه‌ای یا دوقلو :
کتل درام‌ها یا سازهای کوبه‌ای کاسه‌ای این سازها عموما به صورت دوتایی هستند که یکی با دهانه‌ی کوچکتر و صدای زیر است و دیگری با دهانه‌ی بزرگتر و صدای بم. در تمدن‌های قدیمی اکثرا برای این سازها جنسیت قائل بودند برای مثال ساز بانگو، پوست صدایی دو قلو در آمریکای جنوبی است که به دهانه‌ی کوچک آن” ماچو “می‌گویند و دارای جنسیت مذکر می‌باشد و دهانه‌ی بزرگتر را “همبرا” می‌نامند و جنسیت مونث دارد.
همچنین طبلا سازی معروف از تبار هندوستان است که دهانه‌ی کوچک آن کاتین نام دارد و نماد مرد می‌باشد و دهانه‌ی بزرگ که باس می‌گویند، نماد زن است. در ایران ما انواع نقاره‌های دو قلو را داریم که از جمله‌ی آنها می‌توان به: دوسرکوتن (نقاره‌ی مازندران) نقاره‌ی گیلان، قوشا ناغارا ( نقاره‌ی آذربایجان )، تاس (کردستان) ، نقاره‌ی قشقایی و… اشاره کرد.
منابع :
1-جف استرانگ ، سازهای کوبه ای از الف تا ی ترجمه‌ی مهدی آل محمد انتشارات سرود
2-محمدرضا درویشی ، دایره المعارف سازهای کوبه‌ای ایران، انتشارات ماهور
3-پرویز منصوری، سازشناسی، انتشارات زوار
4- The Oxford Companion to Music, 10th edition, p.775, ISBN 0-19-866212-2
